การกำเนิดอาณาจักรอยุธยา
การกำเนิดอาณาจักรอยุธยาที่ได้รับการยินยอมรับกว้างใหญ่ที่สุดนั้น ชี้แจงว่า เมืองไทยซึ่งมีศูนย์กลางอยู่ที่กรุงศรีอยุธยาในบริเวณลุ่มน้ำเจ้าพระยา เจริญรุ่งเรืองขึ้นมาจากอาณาจักรละโว้ (ซึ่งในช่วงเวลานั้นอยู่ใต้การควบคุมของขะแมร์) แล้วก็อาณาจักรทองภูเขาไม่ แหล่งข้อมูลหนึ่งกล่าวว่า กึ่งกลางคริสต์ศตวรรษที่ 14 เนื่องจากภัยโรคระบาดรุกรามสมเด็จพระเจ้าอู่ทองคำก็เลยทรงย้ายราชสำนักลงไปตอนใต้ ยังที่ราบลุ่มอุทกภัยถึงอันอุดมสมบูรณ์ของแม่น้ำเจ้าพระยา บนเกาะที่โอบล้อมด้วยแม่น้ำ ซึ่งในสมัยก่อนเคยเป็นนครท่าเรือเดินสมุทร ชื่อ อโยธยา (Ayothaya) หรือ อโยธยาศรีรามเทพนคร นครใหม่นี้ถูกเรียกว่า กรุงเทพทวารวดีศรีอยุธยาซึ่งคราวหลังมักเรียกว่า กรุงศรีอยุธยา มีความหมายว่า นครที่ไม่บางทีอาจทำลายได้
พระบริหารเทพธานี ชี้แจงว่า คนไทยเริ่มตั้งรกรากรอบๆตรงกลาง รวมทั้งตอนล่างของบริเวณลุ่มน้ำเจ้าพระยามาตั้งแต่พุทธศักราชที่ 18 แล้ว ทั้งเคยเป็นที่ตั้งของเมืองสังขบุรี อโยธยา เสนาราชนคร และก็กัมโพชนครถัดมา ราวปลายพุทธศักราชที่ 19อาณาจักรเขมรและก็จังหวัดสุโขทัยเริ่มเสื่อมอำนาจลง พระผู้เป็นเจ้าอู่ทองคำทรงดำริจะย้ายเมืองรวมทั้งก่อสร้างเมืองประเทศราชมาใหม่โดยส่งภาควิชาช่างก่อสร้างไปยังประเทศอินเดียรวมทั้งได้เลียนแบบฝังเมืองอโยธยามาสร้างและก็ตั้งให้มีชื่อว่า กรุงศรีอยุธยา
แหล่งข้อมูลอื่นกล่าวว่า สมเด็จพระเจ้าอู่ทองคำเป็นพ่อค้าเชื้อสายจีนที่มั่งคั่งจากเพชรบุรี นครริมฝั่งด้านใต้ ผู้ซึ่งย้ายมาสืบเสาะหาโชคลาภในนครอโยธยา ชื่อของนครชี้ถึงอิทธิพลของศาสนาฮินดูในภูมิภาค มีการมั่นใจว่า นครที่นี้มีส่วนเกี่ยวข้องกับมหากาพย์รามเกียรติ์ ซึ่งดัดแปลงแก้ไขมาจากมหากาพย์รามายณะของฮินดู
การขยายอาณาเขต
เมื่อถึงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 14 อยุธยาก็ถูกไตร่ตรองว่าเป็น ชาติมหาอำนาจแกร่งที่สุดในอุษาคเนย์แผ่นดินใหญ่ อยุธยาเริ่มครอบครองความยิ่งใหญ่โดยเริ่มจากการเป็นผู้พิชิตอาณาจักรและก็นครรัฐตอนเหนือ อย่างจังหวัดสุโขทัยจังหวัดกำแพงเพชรแล้วก็พิษณุโลก ก่อนจบคริสต์ศตวรรษที่ 15 อยุธยาโจมตีเมืองนครหลวง (อังกอร์) ซึ่งเป็นมหาอำนาจของภูมิภาคในสมัยก่อน อิทธิพลของอังกอร์เบาๆเลือนหายไปจากบริเวณลุ่มน้ำเจ้าพระยา แล้วก็อยุธยาเปลี่ยนมาเป็นมหาอำนาจใหม่แทน
ย่างไรก็ดี ราชอาณาจักรอยุธยาไม่ได้เป็นเมืองศูนย์รวมเป็นหน่วยเดียวกัน ถ้าเกิดเป็นการปะติดปะต่อกันของขอบเขต (principality) ที่ดูแลตัวเอง รวมทั้งเมืองขึ้นที่สวามิภักดิ์ต่อพระเจ้าอยู่หัวกรุงศรีอยุธยาภายใต้ละแวกใกล้เคียงที่อำนาจ (Circle of Power) หรือระบบบริเวณ (mandala) ตามที่นักวิชาการบางฝ่ายเสนอ เขตแดนกลุ่มนี้บางทีอาจดูแลโดยพระบรมวงศานุวงศ์กรุงศรีอยุธยา หรือผู้ดูแลเขตแดนที่มีกองทัพอิสระของตน